Osmanlı Toplumunda Tütün Bağımlılığına Karşı Bir Sosyal Sorumluluk Örneği: Risâle Fi’d-Duhân

Osmanlı Devleti’nde özellikle XVI. yüzyıldan itibaren daha sık görülmeye başlanan birtakım telif, şerh ve haşiye türü çalışmaların yoğun olarak tedhîn, kahve, mekûlat meşrûbât gibi konuları ele aldıkları görülür. Risâle fî Hakk-ı Kahve; Duhân, Risale-i Duhân ve’l-Kahve adlarla kaleme alınan tütün kahve konularına dair eserler, yazıldıkları dönemlerde çokça tartışılmış, kendi döneminden izler taşıyan bir sosyal tarih metni hüviyetini almışlardır. Bu tür risâlelerde sorumluluk taşıdıklarını düşünen ilim çevrelerinden kimseler, toplumsal duyarlılık gereği olduğunu düşündüğümüz faaliyet sunmuşlardır. Tütünün dinî şerî hükmünün genellikle alanda yazılmış fıkıh müdevvenatına müracaat ederek mevzu bahis edildiği bu risale, Ankara Milli Kütüphane Yazma Eserler Bölümünde 3865 kayıt 297.544 tasnif numarasıyla tescil edilmiş kırmızı meşin cilt içerisinde Nesih kırması yazı ile telif edilmiştir. 1b-12b arasında tahrir risâlede ayrıca nargile, enfiye, afyon sekre sebep olan içereceklerden de sıkça söz günaha iten kötü alışkanlıklar bahsedilmiştir. Risalenin dibacesinde müellif kaydına rastlanmadığı hatimesinde müstensih kaydı tarihi yer almamaktadır. Türkiye kütüphanelerinde yazma koleksiyonlarında pek çok örneği mevcut risâleler, tütün, çay teskin edici maddelerin kullanımı ilgili açıklayıcı bağımlılığına karşı toplumu aydınlatıcı muhtevaya sahiptirler. Risalelerde çoğunlukla rastlanmayan anonim genel itibarı tütünü, kahveyi müsekkinata bağımlılık hakkında haram, mekrūh mübah çeşitli fıkhî deliller ikna yoluna gidildiği görülmektedir. Risâlelerin çoğu tütünü olumsuz göstermeye kötülemeye ayrılmıştır. Bununla birlikte Kahve mamullerinin İslâm ülkelerine toplumunun yaşadığı coğrafyalara girmesinden sonra ortaya çıkan, maddeyi kullanmanın hükmüyle alakalı tartışmalar fıkhi araştırmalara reel hayat içerisindeki problemlerin çözümüne yönelik canlılık getirmiştir.